BOSNA-HERSEK; KİMLİK, KÜLTÜR VE SİYASET 1.

 

Milliyetçilik üzerine tezleriyle bilinen Anthony Smith’in kavramsallaştırması ile “etni” diyeceğimiz ulus öncesi aidiyetler olarak geleneksel dini kimliklerin modern birer ulusa dönüşmesi 20. Yüzyıl siyasi tarihine damgasını vurmuştur. Modern bir inşa olarak ulus batıda bir kez icat edildikten sonra modern dünyanın en önemli politik kimliği haline gelmişti. Uluslaşma süreci bağımsız siyasi bir merkezle birlikte geliştiğinde ulus devletler, ulusal kültürler ve kimlikler oluşurken  bu merkezin tarihsel koşullar içinde bir türlü doğamadığı ya da prematüre kaldığı/bırakıldığı deneyimler 20 yüzyılın temel çatışma alanlarını oluşturdu.

 

Boşnakların uluslaşma süreci bunun belirgin bir örneğini teşkil eder. Boşnaklar modernite ile Osmanlı idaresinin çözüldüğü dönemde karşılaştı. Osmanlı millet sistemi içinde hakim unsurun, Müslüman kimliğinin içinde sorunsuz bir şekilde varlığını devam ettiren Boşnaklar 19. yüzyılda imparatorluğun geleneksel politik-idari yapısının çözülmesi, kültürel ve politik anlamda ön ulusçuluk dönemini taşıyacak yerel elitin bir türlü oluşamaması-Hüseyin Kaptan Gradeşçeviç’in aslında Osmanlı otoritesine karşı değil Tanzimat reformlarına karşı geleneğin muhafazasını talep eden isyanı Ömer Paşa Latas tarafından sert bir biçimde bastırılmıştı- ardından Osmanlı İmparatorluğundan ayrılarak Avusturya Macaristan İmparatorluğu, Krallık ve Sosyalist Yugoslavya dönemlerinde ise politik temsil imkanlarından yoksun kalması nedeniyle ancak kültürel bir azınlık olarak varlığını sürdürebildi ve 20. Yüzyılın sonuna kadar bir ulus kimliği kazanamadı.

 

İkinci dünya savaşı sırasında etnik temizliğe, krallık ve sosyalizm döneminde örtük bir asimilasyona maruz kalan Boşnak kimliğinin görünmez kılındığı bu tarihi dönemde, uluslaşma süreçlerini bir devlet idaresi ile birleştirebilen, Osmanlı geçmişini ve İslam’ı ötekileştiren hakim Sırp ve Hırvat ulusçulukları ve onların aşırı ve şiddet içeren Çetnik ve Ustaşa formları arasında sıkışan Boşnak kimliği çoğu zaman ya kendi kendini inkar ederek ya da Boşnak ve Hırvat kimliklerine yaslanan pragmatist ve esnek bir tavırla ancak ayakta kalabildi. Yugoslavya idaresinde Müslüman kimliğinin anayasal bir statü kazanması ancak 1974’te gerçekleşebildi. Bu dönemde dahi hukuki anlamda Müslüman dini –kültürel kimliği içinde ifade edilen Boşnaklar Sırplar ve Hırvatlar gibi bir ulusal kimlik olarak kabul görmediler. Formel hukuki zemin oluşmuş olsa dahi dini kültürel kimlikte çoğu zaman kendini ifade enstrümanları İslam birliği gibi taşıyıcı kurumların mülklerine el konulması, medrese ve mekteplerin kapatılması, askıya alınması, müdahaleye uğraması, dini pratiklerin baskılanması ve İslam birliği kadrolarının takibata uğraması ile yaralanarak etkisizleştirildi.

 

Etnik milliyetçilikler Sosyalist Yugoslavya’nın daha birleştirici ve sınıfsal kimliklerinin örtüsünün Tito’nun karizmatik liderliğinin ardından kalkması ile birlikte ani ve şiddetli bir yükseliş yaşadı. 80’lerde başlayan bu yükseliş 90’ların yeni dünya düzeninin av sahası Balkanların yeniden balkanizasyonu ile parçalı zayıf siyasi idarelere dönüşen yeni politik manzarasında 20. Yüzyılın en trajik izlerini bıraktı. Sosyal antropolog Ger Duijzings’e göre Balkanlardaki kimlik değişim süreçlerinin en önemli itici gücü şiddet ve varoluşsal güvenliktir. 92-95 savaşının zorlayıcı ortamı tarihsel bir kimlik olan ve Müslüman dini kültürel aidiyetini de dışlamayan Boşnak kimliğinin yeniden yükselişine şahit oldu. Yaklaşık bir asırlık bir gecikme ile küreselleşme çağında, AB’nin sınırlarının hemen yanıbaşında, politik olarak parçalanmış bir devlet yapısı içinde ve türlü ekonomik zorlukların eşliğinde Boşnak kimliği 30 yıla yakın bir zamandır bu varoluşsal güvenlik baskısı altında kendini inşa etmeye devam ediyor.

Devam edecek.